مقدمه ای بر BPMN

این مقاله بخشی از فصل سوم مبانی مدلسازی فرآیند از کتاب اصول «اصول مدیریت فرآیندهای کسب و کار» ترجمه شده توسط آرمین کشاورزی است. برای تهیه نسخه کامل این فصل به لینک (فصل سوم: مبانی مدلسازی فرآیند) مراجعه نمایید.

۳-۱      گام اول با BPMN

زبان BPMN با داشتن بیش از ۱۰۰ نماد یک زبان نسبتاً پیچیده است. اما به عنوان یک شخص یادگیرنده نباید خرده گرفت و باید توجه داشت که این نمادها، ما را قادر می‌سازند که بسیاری از نیازهای مدلسازی را پوشش دهیم. زمانی که این زیرمجموعه از نمادهای BPMN را در این فصل یاد گرفتید، آنگاه مابقی نمادها به طور طبیعی در هنگام عمل به ذهن‌تان خواهد رسید. بنابراین بجای اینکه هر یک از نمادهای BPMN را تشریح کنیم، نمادها و مفاهیم آنها را با استفاده از مثال‌ها به صورت تدریجی یاد خواهیم گرفت.

در این فصل با مجموعه اصلی نمادهای BPMN آشنا خواهیم شد. همانطور که گفته شد، یک فرآیند کسب و کار شامل رویدادها (Event) و فعالیت‌ها (Activity) است. رویدادها، مواردی که در یک زمان رخ می‌دهند را نشان می‌دهند (مانند، رسیدن یک فاکتور)، در حالی که فعالیت‌ها نشان دهنده واحدهای کاریی هستند که در یک بازه زمانی انجام می‌شوند (مانند فعالیت پرداخت یک فاکتور). همچنین به یاد آورید که در یک فرآیند، رویدادها و فعالیت‌ها به صورت منطقی باهم ارتباط دارند. ساده‌ترین رابطه به صورت توالی (Sequence) است که به معنی انجام یک فعالیت مانند A پس از رویداد یا فعالیتی دیگر مانند B است. بر این اساس، سه مفهوم اولیه BPMN شامل رویداد، فعالیت و کمان (arc) است. رویدادها با استفاده از دایره نشان داده می‌شوند، فعالیت‌ها با مستطیل‌هایی که گوشه‌های محدب دارند و کمان‌ها (در BPMN به آنها جریان‌های توالی (sequence flow) نیز گفته می‌شود) با استفاده از کمان‌های جهت دار نمایش داده می‌شوند.

مثال ۳-۱: در شکل ۳-۱ ما یک مدل از توالی فعالیت‌های فرآیند تکمیل سفارش را با استفاده از BPMN مشاهده می‌کنیم. این فرآیند هرگاه که یک سفارش خرید توسط یک مشتری دریافت می‌شود، آغاز می‌گردد. اولین فعالیتی که انجام می‌شود تایید سفارش است. سپس آدرس ارسال، دریافت می‌شود که با استفاده از آن بتوان محصول را برای مشتری ارسال کرد. سپس فاکتور صادر می‌شود و بمحض آنکه پرداخت دریافت شد، سفارش بایگانی می‌شود و بنابراین فرآیند تکمیل می‌گردد.

شکل ‏۳‑۱: نمودار یک فرآیند ساده تکمیل سفارش

از مثال بالا متوجه می‌شویم که دو رویداد با دو نماد نسبتاً متفاوت ترسیم شده‌اند. برای رویدادهای شروع از یک دایره با کناره‌های باریک و از دایره‌هایی با کناره‌های پررنگ برای نمایش رویدادهای پایانی استفاده می‌کنیم. رویدادهای شروع و پایان نقش مهمی را در یک مدل فرآیندی دارند: رویداد شروع (Start Event) نشان دهنده لحظه شروع یک نمونه (Instance) از فرآیند است در حالی که رویداد پایان (End Event) نشان دهنده لحظه تکمیل آن نمونه‌ها است. برای مثال، یک نمونه از فرآیند تکمیل سفارش هرگاه که یک سفارش خرید برسد فعال (triggered) می‌شود و زمانی که سفارش تکمیل شد، پایان می‌یابد. بیایید تصور کنیم که فرآیند تکمیل سفارش در یک سازمان فروشگاهی انجام می‌شود. هر روز این سازمان تعدادی از نمونه‌های این فرآیند را اجرا می‌کند، هر نمونه به صورت مستقل از دیگر نمونه‌ها اجرا می‌شوند. زمانی که یک نمونه از فرآیند ایجاد می‌شود، ما از علامت کد-رمز (token) برای شناسایی کردن فرآیند (یا وضعیت) آن نمونه استفاده می‌کنیم. یک کد-رمز در رویداد شروع تولید می‌شود، در مدل فرآیندی جریان پیدا می‌کند تا در رویداد پایان از بین بروند. ما کد-رمزها را با نقاط رنگی در بالای یک مدل فرآیندی نشان می‌دهیم. برای مثال، در شکل ۳-۲ وضعیت سه نمونه از فرآیند تکمیل سفارش خرید نمایش داده شده است: یک نمونه تازه شروع شده است (کد-رمز مشکی در رویداد شروع)، یکی دیگر در حال ارسال محصول است (کد-رمز قرمز بر روی فعالیت «ارسال محصول») و سومی در پرداختی خود را دریافت کرده و آماده شروع بایگانی کردن سفارش است (کد-رمز سبر در توالی جریان بین «دریافت پرداخت» و «بایگانی سفارش»).

شکل ‏۳‑۲: پیشرفت سه نمونه از فرآیند تکمیل سفارش

در حالی که عادی است که به هر فعالیت نام (همچنین برچسب (Label) نیز گفته می‌شود) تخصیص داده شود، نباید فراموش شود که به هر رویداد نیز برچسب تخصیص داد. برای مثال، تخصیص یک نام به هر رویداد شروع به ما در برقرای ارتباط با فعال سازهای یک نمونه از فرآیند کمک می‌کند، به این معنی که، می‌توان متوجه شد چه زمانی باید یک نمونه جدید از فرآیند آغاز شود. به طور مشابه، تخصیص یک برچسب به هر رویداد پایانی به ما در برقراری ارتباط با آنچه که تحت شرایط تکمیل یک نمونه فرآیند ایجاد می‌شوند، کمک می‌کند، مانند: خروجی‌های یک فرآیند.

ما پیشنهاد می‌کنیم که از چنین رویه نامگذاری استفاده شود. برای فعالیت‌ها، برچسب باید با یک فعل به فرم دستوری شروع شود و یک اسم پس از آن آید که معمولاً به یک شئی از کسب و کار مربوط می‌شود، مانند «تایید سفارش». می‌توان پس از نام، یک صفت آورد، مانند «صدور گواهی رانندگی» و می‌توان پس از فعل یک مکمل آورد که نحوه انجام اقدام را توضیح می‌دهد، مانند «تجدید گواهی رانندگی از طریق آژانس‌های حضوری». در هر حال از برچسب‌های طولانی اجتناب شود زیرا ممکن است خوانایی مدل را کاهش دهند. به عنوان یک قاعده تجربی، ما از برچسب‌هایی که بیش از پنج کلمه دارند، با در نظر نگرفتن حروف اضافه و حروف رابط، اجتناب می‌کنیم. مقالات معمولاً از برچسب‌های کوتاه اجتناب می‌کنند. برای رویدادها، برچسب باید با یک اسم (دوباره، این اسم معمولاً به یک شئی کسب و کار است) شروع و با یک فعل با فرم گذشته تمام ‌شود، مانند «فاکتور صادر شد». فعل در فرم گذشته به منظور نشان دادن چیزی است که هم‌اکنون رخ داده است. همانند برچسب‌ها برای فعالیت، می‌توان قبل از اسم، صفت بکار برد، مانند «سفارش اضطراری ارسال شد». اولین کلمه در برچسب‌های فعالیت و رویداد با حروف بزرگ (برای جملات انگلیسی) نوشته می‌شوند.

فعل‌های عمومی مانند: «درست کردن»، «انجام دادن»، «اجرا کردن»، «به عمل آوردن»، باید با فعل‌های معنی‌داری که مخصوص فعالیت در حال انجام است یا رویداد در حال رخداد، جایگزین شود. کلماتی مانند «فرآیند» یا «سفارش» نیز به عنوان بخشی از گفتار گنگ هستند. از هردوی آنها هم می‌توان به عنوان فعل («پردازش کردن»، «سفارش دادن») و هم به عنوان اسم («یک فرآیند»، «یک سفارش») استفاده کرد. ما پیشنهاد می‌کنیم که از این کلمات به صورت یک نوع ثابت استفاده شود، تنها در یک بخشی از جمله، مانند «سفارش» همیشه به صورت اسم استفاده شود.

برای نامگذاری یک مدل فرآیندی ما باید از یک اسم استفاده کنیم، که می‌توان قبل از آن یک توصیف کننده نیز آورد، مانند: فرآیند «تکمیل سفارش» یا «رسیدگی درخواست». این برچسب را می‌توان با استفاده از فعلی که توصیف کننده اقدام اصلی در یک فرآیند کسب و کار است، نامگذاری کرد، مانند «تکمیل کردن سفارش» (اقدام اصلی) که می‌شود «تکمیل سفارش» (برچسب فرآیند). اسم‌هایی که با خط تیره جدا می‎شوند مانند «سفارش – تا – دریافت» و «خرید – تا – پرداخت» نشان دهنده توالی اقدامات اصلی در یک فرآیند هستند که می‌توان از آنها نیز استفاده کرد.

ما کلمات اول اسم‌های فرآیند را با حروف بزرگ نمی‌نویسیم (در نوشتار انگلیسی)، مانند فرآیند «تکمیل سفارش». با پیروی از چنین رویه نامگذاری می‌توان مدل‌های خود را پایدارتر ساخت، درک آنها را برای ایجاد مقاصد ارتباطی و قابلیت استفاده مجدد راحت تر کرد.

مثال آورده شده در شکل ۳-۱ یک راه برای مدلسازی فرآیند تکمیل سفارش را نشان می‌دهد. با این حال، می‌توان یک مدل نسبتاً متفاوت نیز ایجاد کرد. برای مثال، بسته به هدف مشخص شده برای مدلسازی می‌توان از یک سری از فعالیت‌ها چشم‌پوشی کرده یا یک سری دیگر را بسط داد.

 

فهرست مطلب مبانی مدلسازی فرآیند با BPMN

۳-۱ گام اول با BPMN
۳-۲ شاخه زنی و ادغام
۳-۲-۱ تصمیمات ناسازگار
۳-۲-۲ اجرای موازی
۳-۲-۳ تصمیمات فراگیر
۳-۲-۴ دوباره کاری و تکرار
۳-۳ آثار اطلاعاتی
۳-۴ منابع
۳-۵ مرور
۳-۶ پاسخ به تمرینات
۳-۷ تمرینات بیشتر
۳-۸ منابع بیشتر برای خواندن